Kur flasim për pasojat e sundimit serb, zakonisht përqendrohemi te dhuna fizike që ka ushtruar shteti kolonial serb. Kjo qasje është krejtësisht e kuptueshme, pasi pasojat e asaj dhune janë ende të freskëta në kujtesën kolektive. Por deri tani nuk kemi filluar ta analizojmë e ta sistematizojmë dhunën kulturore që ka ushtruar shteti kolonial serb. Dhuna kulturore nuk shihet me sy dhe nuk shkakton dhimbje të menjëhershme. Ajo shkakton hutim, topitje, harresë dhe tjetërsim, por në mënyrë të ngadaltë dhe të padukshme. Efektet e dhunës kulturore bëhen të dukshme vetëm kur procesi i tjetërsimit ka përparuar shumë, si një sëmundje që përparon në mënyrë të heshtur. Kur tjetërsimi ose sëmundja përparojnë, është e vështirë të shkëputesh prej saj. Kërkohet terapia e duhur për t’u shëruar.
Në rastin tonë shqiptar në Kosovë, pasojat e dhunës kulturore serbe mbi identitetin tonë kulturor dhe kombëtar janë më të rënda se sa mund të mendojmë. Pse? Sepse gjenerata të tëra janë edukuar me planprograme mësimore të diktuara nga administrata shtetërore dhe arsimore e Serbisë/Jugosllavisë. Kemi mësuar gjuhën serbe dhe alfabetin cirilik që në shkollë fillore. Kemi përdorur serbishten në komunikimet zyrtare. I kemi paguar tatime shteti serb/jugosllav. Kemi shërbyer në ushtrinë jugosllave. Kemi dëgjuar televizionin në gjuhën serbe. Kemi lexuar gazeta në gjuhën serbe. Kemi bërë tifozëri për ekipe serbe ose jugosllave. Të gjitha këto i kemi bërë si qytetarë të dorës së dytë, të pushtuar dhe të kolonizuar. Por ato kanë lënë gjurmë në formimin tonë kulturor, edhe pa vullnetin tonë.
Ne kemi një formim kulturor ku arbitrarisht ka ndikuar kultura e pushtuesit. Rrjedhimisht, disa nga shijet dhe veset i kemi si rezultat i atij ndikimi arbitrar të kulturës së pushtuesit. Duhet të përqendrohemi dhe të kuptojmë se ku janë këto ndikime, si ndikojnë në jetën tonë tani që jemi të lirë dhe si mund t’i eliminojmë për të rifituar ekuilibrin tonë kulturor dhe kombëtar. Ky duhet të jetë interesimi i studimeve albanologjike, studimeve kulturore dhe sidomos i studimeve postkoloniale.
Në këto studime mund të krijohen të dhëna të politikave koloniale serbe që janë zbatuar, qëllimet që kanë pasur dhe rezultatet që kanë arritur në nënshtrimin dhe tjetërsimin kulturor të shqiptarëve të Kosovës në periudha të ndryshme kohore (1912-1999). Studimet kulturore e postkoloniale mund të përfshihen brenda studimeve albanologjike, pra brenda institucioneve shkencore ekzistuese. Por është e nevojshme të ngrihet edhe një departament i Studimeve Shqiptare, që do të përgatiste kuadro pikërisht për këtë fushë studimore. Studimet që bëhen në departamentet e letërsisë shqipe, gjuhës shqipe dhe historisë nuk aftësojnë ekspertë për këto fusha specifike studimore.
Ndërsa presim që shkencat shoqërore dhe humane të organizojnë projekte e programe në këto fusha, duhet të mobilizojmë edhe artet që të tematizojnë dhunën kulturore, por edhe dhunën fizike, psikike, ekonomike dhe politike që ka ushtruar shteti kolonizues serb kundër shqiptarëve të pushtuar. Në këtë kontekst, letërsia mund të bëjë shumë, por edhe piktura dhe muzika mund të kontribuojnë shumë. Megjithatë, për të arritur rezultate, duhet të fokusohen politikat kulturore në drejtim të zbërthimit artistik të atyre përvojave të hidhura koloniale. Pa e anashkaluar aspak angazhimin me luftën çlirimtare dhe vlerat e saj, duhet të stimulohet kërkimi për përvojat e gjeneratave të shqiptarëve që nga rënia nën okupimin serb në vitin 1912 dhe më herët, që nga tragjedia e muhaxhirëve shqiptarë, të cilët u dëbuan nga vatrat e tyre në vitet 1877-1879. Muhaxhirët janë njëra nga temat që duhet të trajtohen me përparësi nga shkrimtarët dhe piktorët.
Për të gjitha këto, na duhen vetëm dy faktorë: studiues dhe artistë me interesa të mirëfillta artistike dhe me ndërgjegje kombëtare, dhe qeveri që hartojnë dhe zbatojnë me qartësi politika kombëtare. Qëllimi i kryesor i këtij projekti duhet të jetë shërimi i kulturës dhe identitetit tonë kombëtar nga pasojat e sundimit njëshekullor serb/jugosllav. Me shumë gjasa, ky është edhe parakusht për të ecur përpara pa pengesa serioze në rrugën e fuqizimit dhe integrimit kulturor dhe kombëtar.
